Napisz
wreszcie o poligamii!
– słyszałem po-wielokroć. Czując się przyparty do muru,
postanowiłem podzielić się swoją wiedzą o tym (budzącym jakże
wiele kontrowersji) temacie. Na początku chcę jednakże oświadczyć:
w
niniejszym artykule publikuję moje własne spostrzeżenia i wyniki
moich własnych badań; niniejszy tekst nie przedstawia oficjalnego
poglądu Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich na
temat związków pluralistycznych w dziejach Kościoła.
Początki
Zdaniem
Artura Wójtowicza podstawą przywrócenia w Kościele Jezusa
Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich poligamii był fragment z I
Księgi Królewskiej (11,1-3): Król Salomon
pokochał też wiele kobiet obcej narodowości, a mianowicie: córkę
faraona, Moabitki, Ammonitki, Edomitki, Sydonitki i Chetytki, z
narodów, co do których Pan nakazał Izraelitom: «Nie łączcie się
z nimi, i one niech nie łączą się z wami, bo na pewno zwrócą
wasze serce ku swoim bogom». Jednak Salomon z miłości złączył
się z nimi, tak że miał siedemset żon-księżniczek i trzysta żon
drugorzędnych. Jego żony uwiodły więc jego serce.[1]
Poligamia
była praktykowana otwarcie przez Świętych w Dniach Ostatnich w
latach 1852-1890, ale tylko przez dość wyraźną mniejszość (od
20 do 30 procent rodzin). Poligamia, zdaniem członków, była –
jak już zostało to wspomniane – przywrócona
a nie, jak twierdzą niektórzy badacze, „zainicjowana” w XIX
wieku. Przywrócona – gdyż już kiedyś w historiach znanych w
Biblii istniała. Przywrócenie poligamii miało miejsce we wczesnym
okresie mormonizmu, bo jeszcze w latach trzydziestych dziewiętnastego
stulecia. Dokładny moment przywrócenia poligamii jest sprawą
niejasną. Tak radykalnej reformy wiele osób nie było w stanie
przyjąć.[2] Nic dziwnego, że praktykowana była w tajemnicy przed
pozostałą częścią społeczeństwa amerykańskiego.
Eksperci-historycy spoza Kościoła spierają się czy poligamia była
praktykowana w złej czy dobrej intencji przez mężczyzn należących
do Kościoła. Jedno jest pewne: w dziewiętnastym wieku poligamia
uchodziłaby za novum
nie do przyjęcia przez nie-mormonów, stąd przez kilkanaście –
jeśli nie przez dwadzieścia – lat praktykowana była w tajemnicy.
Skąd
jednak – w XIX-wiecznej Ameryce – wzięła się poligamia?
Zdaniem Marka M. Sherera stanowić ona miała usprawiedliwienie dla
samego Józefa, który poza pierwszą żoną, Emmą, chciał mieć
więcej żon. W latach 1830-1835 Prorok Józef był zaangażowany w
trzy relacje. Pierwszą była relacja z Elizą Winters w 1830 roku (w
roku publikacji Księgi Mormona). Pogłoski o rzekomo niemoralnym
prowadzeniu się Proroka rozeszły się lotem błyskawicy i –
zdaniem Sherera – przyczyniły się do szybkiej wyprowadzki Smithów
na północ stanu Nowy Jork. 24 marca 1832 roku Józef został
brutalnie pobity. Niektórzy przypuszczają, że stało się to w
związku z romansem Smitha z Nancy Marindą Johnson. Nie ma na to
jednak dowodów. Faktem natomiast jest, że w kwietniu 1842 roku
Nancy została oficjalnie jedną z licznych żon Proroka. Trzecią
kontrowersyjną przyjaźnią była relacja Smitha z Fanny Ward Alger,
którą w 1835 roku Emma zatrudniła jako pomoc domową. Emma
przepadała za Fanny, traktowała ją jak członka rodziny. Jednak
jak donosi M. Sherer Emma wkrótce wygoniła Fanny z domu (dosł.
kicked her out),
a ostatnia została przygarnięta przez rodzinę Anny Elizy Webb. [3]
Tu pojawia się problem. Zdaniem znawców tematu Emma miała
świadomość faktu, że Józef wchodził w inne związki. Rysuje się
zatem obraz Emmy z jednej strony wiernej Prorokowi i uległej, z
drugiej nieprzejednanej i władczej. Oba obrazy trudno ze sobą
pogodzić. Zdaniem Michaela R. Asha – z Kościoła Jezusa Chrystusa
Świętych w Dniach Ostatnich – Emma miała świadomość faktu, że
Józef wchodził w „związki pluralistyczne” (jak nazywają je
członkowie Kościoła), a po raz pierwszy Smith wszedł w taki
związek we wczesnych latach trzydziestych. [4]. M. R. Ash nie
precyzuje jednakże kto był drugą żoną Smitha. Prawdopodobnie w
związku z faktem, iż Prorok chciał związki pluralistyczne trzymać
w tajemnicy. W tajemnicy też przekazywał współwyznawcom, iż
otrzymał objawienie o przywróceniu poligamii. [5]. Ash – z
wyznania święty w dniach ostatnich – podkreśla jednakże, że
przyczyną przywrócenia poligamii nie była nieokiełznana chuć
Proroka, ale boże przykazanie.[6]
W
Naukach i Przymierzach, czytamy: Jeżeli jakiś człowiek poślubia
dziewicę i pragnie poślubić inną, a pierwsza wyraża swą zgodę,
i jeżeli poślubi drugą, a obie są dziewicami, i nie przysięgały
żadnemu innemu mężowi, wówczas jest usprawiedliwiony; nie może
popełnić cudzołóstwa, bo obie są mu dane; bowiem nie może
popełnić cudzołóstwa z tą, co należy do niego, i do nikogo
innego (NiP, 132, 61). Objawienie zawarte w Naukach i
Przymierzach zostało podyktowane przez Proroka a spisane przez jego
sekretarza, Williama Claytona, 12 lipca 1843 roku.[7] Józef udał
się z swym bratem Hyrumem (dla Emmy ulubionym szwagrem), by
przekazać żonie nowe objawienie adresowane także do niej. Jak
czytamy w sekcji 132: niechaj służebnica moja, Emma Smith,
przyjmie te wszystkie, które dano słudze mojemu, Józefowi, a co są
cnotliwe i czyste przede mną (…) I nakazuję służebnicy mojej
Emmie Smith, aby wytrwała i pozostała przy słudze moim Józefie i
przy nikim innym. Ale jeżeli nie zachowa tego przykazania,
zniszczona będzie, rzecze Pan (NiP 132, 52 i 53) Według relacji
biografki Józefa Smitha, Fawn Brodie, na którą powołuje się Jon
Krakauer, Emma musiała być zrozpaczona, gdyż zaraz po odczytaniu
nowego objawienia, szukała pocieszenia u przyjaciela Józefa,
Williama Law. Richard Law, syn Williama – pisze J. Krakauer
– zapamiętał, że ojciec objął Josepha i ze łzami w oczach
powtarzał swą prośbę (by Prorok wyrzekł się objawienia –
przyp. JPS). Prorok również się rozpłakał, lecz odparł, że
jest bezsilny, albowiem Stwórca domaga się by głosił nowe
przykazania, gdyby zaś tego poniechał czekałoby go wieczne
potępienie. [8] Słowa te współbrzmią z opowieścią Józefa
o aniele Bożym z płonącym mieczem, który nakazał mu we śnie
przywrócenie poligamii pod groźbą odsunięcia Proroka od Bożego
planu [9]. William Law odszedł od Kościoła i – choć nigdy nie
wyparł się prawdziwości Księgi Mormona – widział sprzeczność
między nauczaniem biblijnym i Księgi Mormona a nowym rzekomym
objawieniem. Choć Law jeszcze przez około rok trwał przy Smithie w
1844 roku wezwał go do przywrócenia ładu w Kościele
(delegalizacji poligamii). Za to spotkała go 12 maja 1844 roku
ekskomunika, a Law założył własny Reformowany Kościół
Mormoński. Zgromadził jednakże niewielu zwolenników. Ci zaś z
czasem przyłączyli się albo z powrotem do Kościoła, albo do
schizmatyckiej Społeczności Chrystusowej, na czele której stanął
syn Proroka, Józef Smith III. [10]
Kolejne
żony
Józef
Smith i inni święci wchodzili w związki pluralistyczne w czasie,
gdy mieszkali w Nauvoo w 1841 roku i później.[11] W maju 1843 roku
Emma była świadkiem zawarcia przez męża kolejnego związku i –
jak sugerują Linda King Newell i Valeen Tippets Avery – nie
oponowała, choć zawsze z nowym przykazaniem miała trudność. [12]
Według dziś dostępnych źródeł – na które między innymi
powołuje się Wikipedia – wspomniany już William Clayton,
zaświadczał w 1843 roku, że prorok był w związku z kilkoma
żonami. Wymienia przy tej okazji – poza Emmą, pierwszą żoną –
Elizę Partridge, Emilię Partridge, Sarę Annę Whitney, Helenę
Kimball i Florę Woodworth. W latach czterdziestych XIX wieku
członkowie Kworum Apostołów mieli po kilka żon. [13]. Ile żon
miał sam Józef Smith? Zawieranie małżeństw pluralistycznych w
tajemnicy przed społeczeństwem amerykańskim – zdaniem piszącego
te słowa – prawdopodobnie doprowadziło do niejasności.
Encyclopedia of Mormonism wspomina o „przynajmniej”
trzydziestu ośmiu żonach. D. Michael Quinn dolicza się
czterdziestu sześciu, Todd Compton – trzydziestu trzech, Richard
Lyman Bushman (historyk Kościoła i mormon) podaje, iż Józef miał
między dwudziestoma ośmioma a trzydziestoma trzema żonami.[14]
W
1843 roku objawienie podano do wiadomości tylko członkom Kościoła,
jednakże poza Kościołem nie było ono tajemnicą. Poligamia
przysporzyła wrogów Kościołowi i była jednym z powodów
prześladowań. To – zdaniem Michaela R. Asha – osobliwa sprawa.
W XIX-wiecznej Ameryce mężczyźni często żenili się, ale mieli
„na boku” kochanki. Zdarzało się też, że zostawiali
poślubioną kobietę, by przeprowadzić się do innej, a następnie
kolejnej (zjawisko nazwane przez Asha serial monogamy) [15].
Dziewiętnastowieczny apostoł Jedediah M. Grant ironizował: jeśli
mielibyśmy założyć domy publiczne na każdym rogu naszych ulic,
na wzór innych miejsc poza Utah, czy zgodnie z prawem czy wbrew
prawu, bez wątpienia postrzegano by nas jako dobrych ziomków.
[16] Warto tu dodać, iż według Ethographic Atlas z 1231
grup etnicznych na świecie badanych w latach 1960-1980 tylko 15%
było monogamicznych – pozostałe były albo poligamiczne, albo
poliandryczne (jedna żona, kilku mężów).[17]
Publicznie
podano do wiadomości, że wśród rodzin mormońskich istnieją
małżeństwa pluralistyczne w roku 1852, a ujawnienia praktyki
dokonał Orson Pratt – członek Kworum Dwunastu Apostołów na
życzenie ówczesnego prezydenta Kościoła, Brighama Younga. Miało
to miejsce po pięciu latach od przybycia świętych na teren Utah
oraz w osiem lat po śmierci Proroka Józefa. Ujawnienia
prawdopodobnie dokonano dopiero wówczas, jako że w Utah (własnym
terytorium) członkowie Kościoła czuli się już swobodniej.
Ujawniając poligamię ryzykowali jednak nieprzyjęciem swego
terytorium w poczet stanów USA. Nie mniej jednak nie zaniechali
praktyki, powołując się na pierwszą poprawkę do Konstytucji o
wolności światopoglądowej w Stanach Zjednoczonych. Objawienie z
1843 roku stało się częścią Nauk i Przymierzy jako rozdział 132
w 1876 roku.[18]
Wróćmy
na moment do Emmy. Kwestia jej stosunku do poligamii jest – w mojej
opinii – nie dość dobrze zbadana. Historycy podają sprzeczne
informacje. Według jednych Emma była świadoma tego, że jej maż i
inni mężczyźni praktykują poligamię; są też uczeni, którzy
udowadniają, iż poligamia była trzymana w sekrecie nawet przed
samą Emmą. Na dowód tej drugiej wersji wydarzeń przywołuje się
fakt, że po śmierci Józefa Smitha Emma wraz z synami wiąże się
ze schizmatyckim wyznaniem: Zreorganizowanym Kościołem Jezusa
Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, który obecnie nosi nazwę
Społeczność Chrystusowa. Członkowie tego Kościoła od samego
początku nie praktykowali poligamii, a związana z nimi Emma
wyznała, iż o praktykowaniu poligamii sama nie wiedziała, a stała
się jej świadoma dopiero po przeczytaniu w 1853 roku ulotki Orsona
Pratta, The Seer.[19] Osobiście w tę pogłoskę trudno mi
uwierzyć.
Końce
Po
wojnie secesyjnej do Utah zaczęło napływać wielu imigrantów
niezwiązanych z Kościołem. Ponieważ ci ostatni chcieli
przyłączenia terytorium do Federacji, dokonywali starań o
zmniejszenie wpływu mormonów na politykę Utah, gdyż obawiali się,
iż praktykowana przez tych ostatnich poligamia uniemożliwi
integrację z USA. Jednakże prezydent Kościoła, John Taylor, w
1886 roku potwierdził, iż święci mają boskie prawo do wchodzenia
w związku pluralistyczne.[20]
W
1890 roku ówczesny prezydent Kościoła, Wilford Woodruff wydaje
manifest, w którym czytamy: Przeto ja, jako Prezydent Kościoła
Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, najuroczyściej
niniejszym oświadczam, że zarzuty (…) są nieprawdziwe. Nie
nauczamy poligamii czyli małżeństwa pluralistycznego, ani nie
zezwalamy nikomu na rozpoczęcie tej praktyki, i zaprzeczam, jakoby
czterdzieści czy jakąkolwiek inną liczę małżeństw
pluralistycznych zawarto w tym okresie w naszych Świątyniach, czy w
jakimkolwiek innym miejscu w Terytorium. (…) Nie ma niczego w moich
naukach dla Kościoła ani w naukach moich towarzyszy, w podanym
okresie, co można by racjonalnie uznać za wpajanie czy zachęcanie
do poligamii; a gdy jakiś starszy Kościoła użył języka, który
pozornie wydawał się zawierać takowe nauki, został szybko
skarcony. I teraz oświadczam publicznie, że moją radą dla
Świętych w Dniach Ostatnich jest, by się powstrzymywali od
zawierania jakiegokolwiek związku zakazanego przez prawo kraju.
(„Nauki i Przymierza”, s. 253-254) Manifest ogłoszony 24
września 1890 roku Konferencja Generalna Kościoła przyjęła
jednomyślnie 6 października.
Prezydent
Woodruff miał w przededniu napisania manifestu zmagać się z
decyzją czy publikować nowe objawienie, jednak, przekonany, że
pochodzi ono z Bożego natchnienia, uczynił tak i przedstawił je na
konferencji generalnej Kościoła. Sam dokument sprawy nie zamknął
i choć wielu podążyło drogą wyznaczoną teraz przez władze
kościelne (nie biorąc kolejnych żon), pojedynczy członkowie
zawierali małżeństwa pluralistyczne. Było tak do roku 1904, gdy
to prezydent Joseph F. Smith ostatecznie zakazał małżeństw
pluralistycznych świętym na całym świecie. Tak zwany Drugi
Manifest spotkał się jednak ze sprzeciwem niektórych
przedstawicieli władz Kościoła, w tym apostoła Matthiasa F.
Cowley'a oraz apostoła Johna W. Taylora. Obaj zrezygnowali z urzędu
w Kościele. O ile Cowley pozostał jednak wierny nauczaniu
kościelnemu, o tyle Taylor został później ekskomunikowany.
Chociaż Drugi Manifest (choć nie trafił jako osobny punkt do „Nauk
i Przymierzy”) ostatecznie położył kres zawieraniu małżeństw
pluralistycznych, to jednak nie nakazał rozwiązania tych już
istniejących – stąd wiele takich związków przetrwało jeszcze w
XX wieku. [21]
Słowo
od autora
Mam
nadzieję, że tym tekstem wyczerpująco odpowiedziałem na pytania
moich Czytelników oraz przyjaciół spoza Kościoła na temat
poligamii w Kościele. Ufam też, iż ten artykuł stanie się
przyczynkiem do uczciwych badań na polskim gruncie religioznawczym
nad dziejami małżeństw pluralistycznych.
Pragnę
na koniec także dodać, że badając niejasne kwestie historyczne w
Kościele z pewnością pogłębimy wiedzę, ale mam teraz też do
wszystkich pytanie: co dalej z nami, któzy badamy tę sprawę? Czy
ustosunkowując się tak czy inaczej do kwestii poligamii zbliżamy
się do Ojca Niebieskiego? Czy pogłębiamy swoje świadectwo? Czy
bardziej stajemy się jak Chrystus (co jest esencją pobożności)?
Odpowiedź brzmi: NIE! Cieszy mnie zainteresowanie moich
Czytelników Kościołem (w tym jego historią i dziejami), ale
bardziej cieszyłoby mnie, gdybyśmy mimo historycznej zawieruchy
potrafili stanąć obok niej w spokojnej przestrzeni własnej
refleksji i skoncentrowali się na swoim zbawieniu, o które – jak
apeluje Apostoł Paweł – powinniśmy zabiegać „z drżeniem i
lękiem” (List do Filipian 2,12) oraz pogłębili WŁASNE
świadectwo.
Katolicyzm
nie przestaje w opinii katolików nieść kaganka miłości do
Chrystusa mimo ciemnych wydarzeń w dziejach tej religii; prawosławie
nie przestaje głosić piękna obcowania z Bogiem mimo wewnętrznych
podziałów swej Wspólnoty; anglikanizm nie przestaje być otwarty
na najbardziej potrzebujących mimo teologicznych niespójności na
swoim gruncie; mariawityzm nadal odważnie głosi miłosierdzie Boże
mimo schizmy w swym łonie – i tak dalej, i tak dalej. Podobnież
mimo kontrowersyjnego faktu krótkotrwałego przywrócenia we
wspólnocie Kościoła Jezusa Chrystusa poligamii, święci nadal
przyjmują nowych członków, pogłębiają swoje świadectwo, a
Kościół ten niezmiennie wzywa do jednego: przyjdź do Jezusa –
On ma słowa życia wiecznego.
Chcę
raz jeszcze potwierdzić, że mimo zawirowań historii, w których
Bóg nieustannie prowadzi świętych, jestem przekonany, że Kościół
Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, jest Kościołem
Boga, że Józef Smith był prawdziwym Prorokiem jak i jego następcy,
że Pisma Święte są natchnione przez Ducha Świętego. I słowa te
zostawiam tutaj w Imię Pana naszego, Jezusa Chrystusa. Amen.
[1]
Artur Wójtowicz, Bóg mormonów,
Kraków 2003, s. 48
[2]
por. Artur Wójtowicz, s. 49
[3]
Mark A. Sherer, The Journey of the
People,
Independence 2013, s. 401-402
[4]
Michael R. Ash, Shaken Faith Syndrome,
FAIR 2008, s. 217.
[5] tamże.
[6] tamże, s. 224.
[7]
Jon Krakauer, Pod sztandarem Nieba,
tłum. Jan Dzierzgowski, Wołowiec 2016, s. 142
[8]
tamże, s. 142
[9]
Brian C. Hales, Encouraging Jospeh
Smith to Practice Plural Marriage: The Accounts of an Angel with a
Drawn Sward,
za:
http://mormonhistoricsites.org/wp-content/uploads/2013/03/Encouraging-Joseph-Smith-to-Practice-Plural-Marriage-The-Accounts-of-the-Angel-with-a-Drawn-Sword.pdf
- data dostępu: 11 sierpnia 20018
[10]
Jon Krakauer, s. 142, 205-207
[11]
Mormon America. The Power and the
Promise,
red. Richard N. Ostling i Joan K. Ostling, Nowy Jork 2007, s. 62
[12] Mark A. Sherer, s.
407
[13] za: Wikipedia –
data dostępu: 11 sierpnia 2018
[14]
Mormon America. The Power and the
Promise, s.
62
[15]
Michael R. Ash, s. 216
[16] tamże, s. 218
[17] tamże, s. 216
[18]
Michael R. Ash, s. 218-219; Newell G. Bringhurst, Section
132 of the LDS Doctrine and Covenants: Its Complex Contents and
Controversial Legacy,
„The Persistance of Polygamy. Joseph Smith and the Origins of
Mormon Poligamy” red. Newell G. Bringhurst and Craig L. Foster,
Independence 2010, s. 60.
[19] za: Wikipadia (data
dostępu: 11 sierpnia 2018).
[20]
Mormon America. The Power and the
Promise, s.
71
[21]
por. tamże, s. 72-76